نادر خلیلی

پروفسور نادر خلیلی در سال ۱۳۱۵در تهران متولد شد وی که تحصیلات اصلی خود را در ترکیه به انجام رسانده‌ بود،سال ها پیش سفر را با یاماها ۱۲۵ خود در بیایان‌های مرکز ایران آغاز کرد و در صحراهای کالیفرنیا به پ‍ایان برد. خلیلی سرشار از ابتکار برای خانه سازی در کره ماه نقشه کشید، کتاب «تنها دویدن» را نوشت و روش گلتافتن و ابرخشت را ابداع کرد و جوایز بسیاری چون جایزه آقاخان را از آن خود کرد و پنجم ماه مارس سال ۲۰۰۷سرآغاز سفر ابدیش بود.

دوران حضور خلیلی در ایران را (که چندان طولانی نبود) می توان دوران تجربه اندوزی او و آموختن از آموزه های معماری بومی ایران دانست، آنچه که موجبات تعهد همیشگی اش به عناصر اربعه (آب، باد، خاک، آتش) به عنوان اصول غیر قابل تغییر معماری مخصوص او بوده، و به دنیای معماری ارایه شده است. طبع لطیف خلیلی در تلفیق با نوع نگاه او به معماری، او را مبدع سنتی نو در «معماری خاک» کرده است که هر چند به ظاهر با تجلیات فن آورانه عصر حاضر سنخیت ندارد، ولی در معنا، ترجمان روزآمد جستاری است که او به عنوان راه حلی فرهنگی – ساختاری برای عرصه هایی خاص از ساخت و ساز ارایه می دهد.

خلیلی از سال ۱۹۸۲، مدیر برنامه پژوهشی معماری درSCI-Arc کالیفرنیا بوده و از سال ۱۹۸۶ مدیر و بنیان گذار بنیادGeltaftan و انستیتوی هنر و معماری خاک کالیفرنیا(Cal-Earth) بود.عجیب اینکه در حالیکه جهان به تحسین خلیلی می‌ پرداخت، مدیران مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ایران، هرگز روش وی را به عنوان یک روش ابداعی نپذیرفتند.!

خلیلی مبتکر خانه های سرامیکی بالاخره بعد از کشیدن مرارت های بسیار و طی کردن مراحل مختلف زندگی در روز چهارشنبه یازدهم اسفند ماه ۱۳۸۶در کالیفرنیا و دور از وطن چشم از جهان فرو بست و در روز سه شنبه بیست و یکم اسفند ماه در تهران به خاک سپرده شد. وی تحصیلات و تجربیات خود را در ایران، ترکیه و امریکا کسب کرد.

نادر خلیلی شخصیتی درویش مسلک بود که ترجیح میدهد به جای وارد شدن در رقابت‌های رایج در تلاش منفرد خود برای تجلی بخشیدن به ایده‌هایش به سر ببرد. خلیلی ۲۷سال با معماری خاک و خشت ایران درگیر بود، به جرات می توان گفت که در معرفی این نوع از معماری، مهمترین نقش را داشت. پیش از این جزو مهمترین اخبار خبرگزاری ها و نشریات بود. او برنده یکی از پرافتخارترین جایزه‌های معماری جهان و پر‌افتخارترین جایزه معماری در جهان اسلام، جایزه معماری آقاخان بود.

خلیلی در بیش از ۲۰سال حضور مداوم خود در ایالات متحده، در بنیادها و مؤسسات مختلف (که اکثراً هم خودش بنیانگذار آنها بود) مثلGeltaftan, SCI-‌ و مؤسسه هنر و معماری خاک کالیفرنیاCal-‌    و… همواره دغدغه معماری خاک را داشته و در یک کلام عشق خود را به عظمت بازگشت به عناصر دیرآشنای فرهنگ شرقی – ایرانی (آب و باد و خاک و آتش) به اثبات رسانیده بود، او هم شرق و هم غرب را خوب می شناخت. حضور خلیلی در ایران را می توان دوران آموختن از آموزه‌های معماری بومی ایران دانست.

مهندس نادر خلیلى از موسسه پژوهشی خود درهسپریا(Hesperia) ، ایالت کالیفرنیا مى گوید: "بیش از ۸۰۰میلیون نفر در جهان یا در زاغه نشین هایى که از آهن پاره، چوب، و گل ساخته شده زندگى مى کنند و یا اصلأ پناهگاهى ندارند. این رویاى من بوده است که براى مشکل مسکن این افراد فکرى کنم." از این شهر کوچک در کناره صحراى مهاوى(Mojave)، خلیلى با قریب به سه دهه پژوهش کوشیده تا ثابت کند که راه حلى که او درپی آن است بر پایه توسعه مجتمع هاى تکنولوژى پیشرفته و یا روش هاى ساختمانى پرهزینه نیست، بلکه به اعتقاد او استفاده از ساده ترین مواد مثل خاک، کیسه شن، سیم خاردار، ویا خاک و آتش است. 

او در مورد روش هاى ساختمانى سوپر خشت می گوید: " حلقه هاى پلاستیکی متحدالمرکزى را در نظر گیرید که همچون اسباب بازى بچه ها، روى هم قرار مى گیرد". خلیلى معتقد است که روش هاى مورد استفاده وى فقط ضد حریق نیست و با وجود ضد سیل، طوفان و زلزله بودن مصالح ساختمانی آن ۴۰تا ۶۰درصد کمتر از ساختمان هاى دیگر هزینه دربردارد. او اضافه مى کند که مقدار انرژى که از بابت استفاده از مواد طبیعى که هم در مقابل سرما وهم گرما عایق است، صرفه جویى مى شود، کل هزینه مواد استفاده شده در مصالح اصلی را در عرض چند سال پرداخت مى کند. او در موقع صحبت از سازه های خود از واژه "معماری پایدار" مکررا استفاده مى کند بدین معنا که این سازه ها بر مواد و روش هاى ساختمانى تکیه دارند که اثر بسیار ناچیزی را بر محیط زیست رنجور مى گذارد. کار مهندس خلیلى، چنانکه گویى ساده ترین ایده ها ممکن است مبتکرانه ترین ایده ها نیز باشد، نه تنها امیدى براى ساکنین این جهان است بلکه علاقه جامعه علمى را هم به عنوان ابزاری امید بخش جهت سکنى دادن افراد درپایگاه هایى آتى در ماه و یا مریخ ، به خود جلب کرده است. مسیرى که مهندس خلیلی را به کشف این حقایق بنیادى سوق داد ساده نبود. در طى دهه ۱۹۷۰، خلیلى یکى از سرشناس ترین آرشیتکت هاى ایران بود. وى متخصص ساختمانهای آسمان خراش بود و زندگى خود را بین دو دفتر کارش درلوس آنجلس و تهران تقسیم کرده بود. چهره او براى میلیونها ایرانى از طریق حضور مکرر وى در برنامه هاى رسانه های عمومی، چهره اى آشنا شده بود. با این حال، در میان این شهرت و موفقیت، او پى برد که از مهندسی معمارى دلسرد شده است.

دیرى نگذشت که کار آرشیتکتی خود را کنار گذاشت و موتور سیکلتى خرید و براى پنج سال در جستجوى الهامى نوین سر به صحراهاى ایران گذاشت. در حینى که به کشور خود با دیدى نوین مى نگریست، او سادگى و ارزش والایی در معمارى سنتى، بویژه درهزاران هزار دهکده هایى که از خانه هاى خشت وگلى بود، را مشاهده نمود. خلیلى مى گوید: " آنها در حین سادگی در استفاده شان از عناصر طبیعى بسیار عمیق بودند. من می خواستم یاد بگیرم، و در این رویا رفتم که ساختمانهایی ازخاک و آتش بسازم." 

او همچنین شروع به مطالعه اشعار جلال الدین محمد مولوی، شاعر قرن سیزدهم میلادی ایرانى که از وحدت وجود و عناصر چهار گانه پر بود، نمود. خلیلى از نگرش مولوی الهام گرفت تا از مواد طبیعى برای مساکن مدرن استفاده کند. خلیلى مى گوید: " وقتى که من در صحرا بودم، با پنج شخصیت ابدی آشنا شدم؛ خاک،آب، باد، آتش و مولوی. من زبان معنویتی را آموختم که درزندگى خودم جای گرفته است. حتى کار من امروز در هسپریا نیز از مولوی الهام گرفته است.

خلیلى مى گوید: " من بزودى پى بردم که اگر من ساختمان هایى از خاک بسازم مانند خانه های خشتی و گلی که در دهکده ها وجود دارد و سپس آنها را آتش بزنم، مى توانم آنها را به خانه هاى زیبا و مقاوم سفالی تبدیل کنم که طول عمر بیشترى داشته باشند". او نام این کار را " گل تافتن" یا طبق عنوان کتاب دوم خود به انگلیسی " خانه های سفالین" گذاشت.

او موادی را که در کارهای خود استفاده می کند "سوپر خشت" می خواند. او با این مواد سازه هایى عمدتا از کیسه شن و سیم خاردار می سازد که نه فقط توجه آرشیتکت هاى ایالات متحده که از آنها تقدیر فراوانى دریافت کرده، بلکه سازمان ملل را بخود جلب کرده است. سازمان ملل علاقه زیادى به استفاده روش هاى ساده خلیلى جهت ساختن پناهگاههاى اضطرارى براى پناهندگان یا براى کسانى که خانه خود را در اثر بلاهاى طبیعى از دست داده اند نشان داده است.

خلیلی می گوید: در روستایی به خانه ای برخوردم که بر اثر وقوع زلزله ای عظیم فرو نریخته بود و تنها خانه ای بود که در سراسر روستا بر جا مانده بود و آن کوره ای بود که در آن کاشی و کول می پختند. خانه مثل سنگ شده بود و توپ هم نمی توانست به آن اثر کند. یک معماری که ضد باد، باران و زلزله است با این تفکر یک مدرسه در جواد آباد ورامین، و دوازده خانه قدیمی روستایی را گداخته کرده و به صورت نمونه هایی ارائه کرد، همچنین نمونه های دیگری در امریکا، آلمان، هندوستان، ژاپن و مکزیک بر جای گذاشت. می گوید: " که طاق ضربی یک راه حل اساسی ارزان ضد زلزله و مقاوم برای مشکل عظیم اسکان بی خانمان ها است." 

در طى اوایل دهه ۱۹۸۰، او شروع به همکارى با جامعه علمى، که امید فراوانى به مساکن فضایى در خانه هاى سوپر خشت و سفالین او داشت، نمود. سخنرانى وى در آکادمى ملى علوم آمریکا(National Academy of Sciences) درباره استفاده از خاک ماه جهت ساختن سازه هاى ساده در ماه باعث هلهله و تشویق ازطرف دانشمندان شد واکنشى که معمولأ دراین طور کنفرانس هاى خشک علمی دیده نمى شود. از آنجائیکه هزینه فرستادن یک کیلوگرم ماده به فضا از دو کیلو طلا بیشتر است، شانس بالقوه استفاده از این مواد در دسترس، بسیار محبوب به نظر مى رسد.